آن که صعود کرد و آن که سقوط کرد؛ آن که رها شد و آن که گرفتار شد

آن که صعود کرد و آن که سقوط کرد؛ آن که رها شد و آن که گرفتار شد
اکبر گنجی

اشاره: ساختار جهان طبیعت و جهان اجتماع به گونه ای نیست که انسان ها بتوانند به هر چه می خواهند دست یابند. راه های بسیاری گشوده است و راه های بسیاری مسدود است. منابع و برساخته های انسانی بیکران نیستند: چهار منبع قدرت،ثروت،معرفت و منزلت از منابع کمیاب اند. نظام های بشری- چه در سطح بین المللی (آمریکا و سومالی، ژاپن و افغانستان) و چه در سطح داخل یک کشور(دولت و مردم،ثروتمندان و فقرا)- به شدت گرفتار نابرابری در توزیع این منابع کمیاب اند.

به عنوان مثال،نمی شود در یک کشور دو نفر به طور همزمان رهبری سیاسی (پادشاه، رئیس جمهور، نخست وزیر و...) را در دست داشته باشند. رئیس جمهور شدن یکی در یک دوره ی معین، به معنای فقدان این منبع قدرت برای همه ی افراد آن جامعه در آن دوره ی معین است. آیت الله منتظری با منابع کمیاب چه می کرد؟

یکم- رهایی از قدرت: پس از پیروزی انقلاب اسلامی 1357،آیت الله منتظری به دلیل سوابق مبارزاتی و پشتوانه ی علمی در فقاهت،به سرعت به چهره ی مقبول تبدیل شد. انتظار او این بود که در رأس ساختار سیاسی یک جامعه ی مسلمان شیعه باید کسی قرار گیرد که افقه و اعلم در فقه باشد(یعنی مرجع تقلید). البته عدالت هم نقش مهمی در این رابطه بازی می کرد. یعنی، ولی فقیه باید عادل باشد.

آیت الله خمینی، استاد فقه و فلسفه و عرفان،مصداق حاضر آن مفهوم بود. به تعبیر دیگر،ولایت فقیه لباسی بود که در حد قد و قامت رهبر انقلاب دوخته شده بود. سوابق مبارزاتی آیت الله خمینی و دفاع او از روش های مسالمت آمیز در مبارزه ی با دیکتاتوری- آن هم در روزگاری که گفتمان مسلط ، گفتمان چریکی بود- هیچ شک و شبهه ای ایجاد نمی کرد. بدین ترتیب بود که آیت الله منتظری بیشترین نقش را در تصویب اصل ولایت فقیه و ورود آن به قانون اساسی بازی کرد.

جبهه ی متحد انقلاب به سرعت فرو ریخت، اسلحه جایگزین استدلال و رفاقت شد،تسخیر قهرآمیز دولت آرمانی مطلوب بود. کردستان، گنبد، دیگر شهرها و دانشگاه ها به میدان نبرد تبدیل شد. بازداشت های گسترده آغاز گشت. شکنجه و اعدام مخالفان با دیدگاه آیت الله منتظری سازگار نمی افتاد. شروع به نوشتن نامه های اعتراضی محرمانه به آیت الله خمینی کرد و به رهبران حاکم و دستگاه اطلاعاتی- امنیتی تاخت که چرا چنان می کنند. این چنین بود که فاصله ای پدیدار گشت که روز به روز عمیق و عمیق تر شد تا در نهایت به عزل او از سوی آیت الله خمینی منتهی گردید.

بدین ترتیب، آیت الله منتظری از قدرت "رها" شد و آیت الله علی خامنه ای "گرفتار" قدرت گردید. او که دیگر نه قائم مقام رهبری بود،نه امکانی برای ارتباط با دیگران داشت،هنوز گرفتار قدرت بود. مگر همو نبود که با اصرار ولایت فقیه را وارد قانون اساسی کرد؟ مگر همو نبود که تا عزل از جانشینی رهبری چند جلد کتاب در تئوریزه کردن نظریه ی ولایت فقیه نوشت؟ باید تکلیف خود و دیگران را با این نظریه معلوم می کرد.

اما مسأله ی مهمی وجود داشت که نسل ما بدان توجه نداشت. افلاطون قدرت را به فیلسوف حکیم سپرد. مارکس قدرت را به پرولتاریا سپرد (بلشویک ها حزب کمونیست را جایگزین پرولتاریا کردند). آیت الله منتظری(اکثر فقها و مذهبیون) قدرت را به فقیه "عادل" سپرد. انقلاب فرانسه با روبسپیر، انقلاب روسیه با استالین، انقلاب چین با مائو و انقلاب ایران با آیت الله خمینی و آیت الله خامنه ای نشان دادند که مسأله مهمی که منتسکیو بر آن انگشت نهاده بود، نادیده گرفته شده است.

خطای آنان این بود که می گفتند قدرت را به فرد عادل بسپارید. اما منتسکیو گفته بود،اولین چیزی که قدرت از آدمی می ستاند، قدرت عدالت ورزی است. تجربه ی انقلاب ایران، زمامداری آیت الله خمینی و آیت الله خامنه ای؛ مدعای منتسکیو را به عینه برای آیت الله منتظری تائید کرد و او را به این سو سوق داد.

بدین ترتیب بود که با "ولایت مطلقه ی فقیه" مخالفت کرد،ولایت فقیه را از آن فقیه اعلم و افقه به شمار آورد، و "ولایت فقیه" را به "نظارت فقیه" فروکاست. آری آیت الله منتظری از "قدرت" رها شد و آیت الله علی خامنه ای گرفتار قدرت شد،اما تحول دیگر و مهمتر این بود که آیت الله منتظری روز به روز از نظریه ی ولایت فقیه دور و رها شد و علی خامنه ای روز به روز بیشتر و بیشتر گرفتار نظریه ی ولایت مطلقه ی فقیه شد. فقیه عالیقدر که دستگاه فقهی خود را با حقوق بشر مدرن سازگار می کرد،شاید در پایان به این رضایت می داد که "ولی فقیه" به چیزی مانند "ملکه ی انگلیس" تبدیل شود.

نمی دانم این همه توجه به زمامداران سیاسی برای چیست؟ تمام توجه را باید به تولید، توزیع و کنترل قدرت معطوف داشت. برای اینکه قدرت، قدرت عدالت ورزی را نستاند،باید قدرت را با قدرت مهار کرد،نه آنکه قدرت را به خوبان سپرد. به جای بحث و گفت و گو درباره ی اوصاف اخلاقی زمامداران سیاسی،باید مردم را قدرتمند کرد تا آدمیانی که گریزی از دولت ندارند،دولت را با قدرت خود کنترل کنند. دموکراسی محصول موازنه ی قدرت میان دولت و مردم است.

دوم- صعود اخلاقی: از نابرابری منابع کمیاب قدرت،ثروت،معرفت و منزلت سخن گفته شد. اما وضع فضائل و رذائل اخلاقی چگونه است؟ آیا اخلاق هم منبعی کمیاب است؟ به تعبیر دیگر، آیا عمل به فضائل اخلاقی از سوی یک فرد یا گروه مانع عمل به فضائل اخلاقی از سوی دیگر افراد و گروه هاست؟ روشن است که چنین نیست. راستگویی یکی، مانع راستگویی دیگری نیست. امانت داری یک گروه، مانع امانت داری دیگران نمی شود. بخشش یکی مانع بخشش دیگری نیست.

آیت الله منتظری برابر آیت الله خمینی قرار گرفت، اما هیچ گاه در این رویارویی فضائل اخلاقی را زیرپا نگذارد. رویارویی او با آیت الله علی خامنه ای هم از این نظر قابل تأمل است. نقدهای آیت الله منتظری موجود است، هیچ نوع اهانتی در آنها وجود ندارد. اما آیت الله علی خامنه ای در مواجه ی با آیت الله منتظری بدترین اهانت ها(منفور، مطرود،خائن،معمم ساده لوح، آدم بیچاره و مفلوک ،ورشکسته ی سیاسی، ضربت خورده ی انقلاب، تو دهنی خورده ی از بسیج، ناجوانمرد، نادان و نفهم،و...) را نسبت به ایشان به کار برد[1]. این چنین بود که او صعود کرد و این سقوط. علی خامنه ای بود که سال ها آیت الله منتظری را به خاطر یک سخنرانی انتقاد آمیز در بیت اش زندانی و او را از دیدار با دیگران محروم کرد.

علی خامنه ای در رحلت آیت الله منتظری سقوط خود را بیشتر نشان داد. از پیام او به مناسبت درگذشت آیت الله منتظری و نیش زدن های صریح به مرجعی که به رحمت خدا پیوسته است، تا اعزام چماق داران برای اشغال مسجد اعظم قم و ممانعت از برگزاری مراسم ختم آن بزرگوار. بدین ترتیب بود که خامنه ای کینه ی عمیق و سقوط خود را عیان ساخت. چماق داران او شعار می دادند:"این همه لشکر آمده،به عشق رهبر آمده".

سوم- میراث آیت الله منتظری: درگذشت آیت الله منتظری را می توان درگذشت نظریه ی ولایت فقیه به شمار آورد. نظریه ای که حتی یک دلیل برای تثبیت آن وجود ندارد، بزرگترین نظریه پرداز خود را از دست داد. شجاعت و صبرش، نجابت و پاکی اش، صفا و خلوص اش، کرامت و پرهیزگاری اش؛ همه و همه احترام ویژه ای برای او ایجاد کرده بود که مانع از انکار ته مانده های ولایت فقیه (نظارت فقیه) توسط دوستداران ایشان می شد.

نظریه ی ولایت فقیه نظریه ای است که تصورش موجب تکذیبش می شود. جمهوری اسلامی به رهبری علی خامنه ای، حکومت مجری احکام فقهی نیست. اکثریت قوانین و سیاست هایی که اجرا می شوند، هیچ ربطی به فقه ندارند و نمی توانند داشته باشند. برای اینکه دین به طور کلی در این حوزه ها ساکت است. ولایت مطلقه ی فقیه که آیت الله خمینی تئوریزه کرد، برای حفظ قدرت مجاز است همه ی احکام اولیه ی اسلام را تعطیل کند.

حتی استالین هم جرأت نکرد بگوید برای حفظ نظام سیاسی (قدرت) می توان کل احکام و اصول مارکسیسم را تعطیل کرد، اما آیت الله خمینی گفت و در پایان هم افزود:"و بالاتر از آن هم مسائلی است ، كه مزاحمت نمی كنم".

او بود که به ولی فقیه اجازه داد کلیه ی قراردادهای خود با مردم (قانون اساسی و...) را یکجانبه لغو کند [2]. نظام ولایت مطلقه ی فقیه موجود،همان چیزی است که آیت الله خمینی تئوریزه کرد. اگر در رأس این ساختار، حسین شریعتمداری،سردار جعفری، محمود احمدی نژاد یا نقدی قرار گیرد،باز هم تعارضی با نظریه ی ولایت مطلقه ی فقیه ندارد. برای آن که ولی فقیه که در ابتد مجری احکام فقهی بود،در انتها به تعطیل کننده ی همه ی احکام فقهی در پای قدرت تبدیل شد. این نکته ی مهم را سردار جعفری بهتر از هر فرد دیگری دریافته است. همو بود که گفت:"حفظ نظام جمهوری اسلامی ایران از ادای نماز واجب‌تر است"[3].

مسأله ی ایران چه بود و چیست؟ مسأله،مسأله ی دولت مطلقه بود و هست. ایرانیان با انقلاب 57 نشان دادند که قادر به سرنگونی دولت مطلقه هستند. اما در عین سرنگون سازی دولت مطلقه از طریق انقلاب،نتوانستند نظام دموکراتیک ملتزم به حقوق بشر برسازند. ممکن است بتوان این نظام را هم سرنگون کرد،اما سرنگونی جمهوری اسلامی، سرنگونی ولایت مطلقه ی فقیه نیست. تا وقتی مردم از طریق سازمان یابی منافع، علائق، ترجیحات و هویات متکثر قادر به برساختن انجمن های واسط و قدرتمند کردن خود نشوند،نظام ولایت فقیه پایدار خواهد بود،اگر چه در رأس نظام سیاسی، سکولارها حاکم باشند. مگر استالین، هیتلر،موسولینی،رضا شاه و محمد رضا شاه، ولی فقیه نبودند؟

وقتی یک جامعه شناس به رفتار سیاسی ایرانیان می نگرد،از خود می پرسد: این اقدام چه ارزشی دارد که آنان دولت مطلقه ی ولایت فقیه را سرنگون سازند و دولت مطلقه ی(ولی غیر روحانی، پدرسالاری) دیگری را جانشین آن کنند؟ چرا به جای آن که خود را از شر دولت مطلقه رها سازند،برای تصرف دولت مطلقه مبارزه می کنند؟ چرا به تجربه های مسالمت آمیز گذار به نظام دموکراتیک ملتزم به حقوق بشر نمی نگرند؟

مبارزه ی با دولت مطلقه، میراث ماندگار دو دهه ی پایانی آیت الله منتظری است. او نظریه ی سیاسی خود را به گونه ای بازسازی و بسط داد که پذیرای میهمان های ستبری چون دموکراسی و حقوق بشر باشد. او برنده ی واقعی مبارزات چند دهه ی گذشته بود.

پاورقی ها :

1- پس از درگذشت آیت الله اراکی، علی خامنه ای نگران بسط مرجعیت آیت الله منتظری بود. او با اعزام نیروهای اطلاعاتی- امنیتی- نظامی به قم، جامعه ی مدرسین حوزه ی علمیه ی قم را مجبور کرد تا وی را به عنوان یکی از مراجع معرفی کنند. اما پس از آن هم نگران آیت الله منتظری بود. به همین خاطر ایشان را "منفور" و "خائن" خواند و گفت که مردم حاضر نیستند از این خائن بگذرند:

"در روحانيّت هستند آدمهايی که نان امام زمان را خورده‏اند، نمک امام زمان را خورده‏اند؛ امّا نمکدان امام زمان را شکسته‏اند و با راه امام زمان مخالفت کرده‏اند. هستند؛ ما نمی‏ گوييم نيستند. راديوهای بيگانه بروند هرچه می ‏خواهند با آنها مصاحبه کنند. حاضرند به اندازه ده جلد کتاب هم به همه مقدّسات جمهوری اسلامی فحش بدهند! نه اين‏که نيستند؛ هستند. اما، اوّلاً بسيار کم و ثانياً منفور ملّت ايران و مسلمانان انقلابی‏اند. شما خيال می ‏کنيد کسانی که راديوهای بيگانه و دستگاههای استکباری، برای مرجعيّت دل به آنها بسته‏اند، در داخل ايران کسانی‏اند که اگر خودشان را در معرض اطّلاع ملّت قرار دهند، ملّت، آنها را آرام می ‏گذارد؟ ملّت ايران از خائنين نمی‏ گذرد. تا امروز نگذشته است، در آينده هم از خيانتکاران نخواهد گذشت"(سخنرانی 23/ 9/ 1373).

اما درباره ی انتخاب خود به رهبری می گوید که نمی خواست این مقام را بپذیرد،ولی چاره ای نبود:

"چرا چاره‏ای نيست؟ زيرا به گفته افرادی که من به آنها اطمينان دارم، اين "واجب" در من "متعيّن" شده است. يعنی اگر من اين بار را برندارم، اين بار بر زمين خواهد ماند. اين‏جا بود که گفتم قبول می ‏کنم. چرا؟ چون ديدم بار بر زمين می ‏ماند. برای اين‏که بار بر زمين نماند، آن را برداشتم... بر شما متعيّن است. يعنی واجب، واجب کفايی نيست؛ متعيّناً بر شما واجب است؛ واجب عينی است. عزيزانم! اگر واجب عينی باشد، من از زير هيچ باری دوش خودم را خالی نمی‏ کنم"(سخنرانی 23/ 9/ 1373، رجوع شود به سایت وی).

درباره ی انتخاب شدنش به عنوان مرجع تقلید هم گفته است:

"آقايان فهرست دادند و اسم اين حقير را هم در آن فهرست آوردند. امّا اگر از من سؤال می ‏کردند، می ‏گفتم اين کار را نکنيد. بدون اطّلاعِ من اين کار را کردند. بعد از آن‏که اعلاميه‏ شان صادر شده بود، من خبردار شدم؛ والّا نمی ‏گذاشتم. حتّی من به تلويزيون اطّلاع دادم و گفتم اگر آقايان ناراضی نمی ‏شوند، اعلاميه آنها را که می ‏خوانيد، اسم مرا نخوانيد. بعد گفتند که نمی ‏شود؛ تحريفِ اعلاميه است. آقايان نشسته‏اند، چند ساعت جلسه کرده‏اند؛ نمی ‏شود... بار فعلی من بسيار سنگين است. بار رهبری نظام جمهوری اسلامی و مسؤوليتهای عظيم دنيايی، مثل بار چند مرجعيّت است. اين را شما بدانيد. اگر چند مرجعيّت را روی همديگر بگذارند، ممکن است بارش به اين سنگينی شود؛ ممکن است. فعلاً ضرورتی نيست. آری؛ اگر العياذ بالله وضع به جايی می ‏رسيد که می ‏ديدم چاره‏ای نيست، می ‏گفتم عيبی ندارد. من با همه ضعف و فقری که دارم، به فضل پروردگار، آن‏جا که ناچار باشم - يعنی ضروری باشد - برای برداشتن ده بار به اين سنگينی هم حرفی ندارم که بردارم و روی دوش خودم بگذارم"(سخنرانی 23/ 9/ 1373).

2- سخنان آیت الله خمینی به قرار زیر است:

" حکومت به معنای ولایت مطلقه ... بر جمیع احکام شرعیه الهیه تقدم دارد... حکومت ... یکی از احکام اولیه اسلام است، و مقدم بر تمام احکام فرعیه حتی نماز و روزه و حج است. حاكم [سلطان] می تواند مسجد يا منزلی را كه در مسير خيابان است خراب كند وپول منزل را به صاحبش رد كند. حاكم [سلطان] می تواند مساجد را در موقع لزوم تعطيل كند؛ ومسجدی كه ضرار باشد، در صورتی كه رفع بدون تخريب نشود، خراب كند. حكومت می تواند قراردادهای شرعی را كه خود با مردم بسته است ، در موقعی كه آن قراردادمخالف مصالح كشور و اسلام باشد، يكجانبه لغو كند. و می تواند هر امري را، چه عبادی و يا غير عبادی است كه جريان آن مخالف مصالح اسلام است ، از آن مادامی كه چنين است جلوگيری كند. حكومت می تواند از حج ، كه از فرايض مهم الهی است ، در مواقعی كه مخالف صلاح كشور اسلامی دانست موقتا جلوگيری كند... آنچه گفته شده است كه شايع است ، مزارعه و مضاربه و امثال آنها را با آن اختيارات از بين خواهد رفت ، صريحا عرض می كنم كه فرضا چنين باشد، اين ازاختيارات حكومت است . و بالاتر از آن هم مسائلی است ، كه مزاحمت نمی كنم"(روح الله خمینی، صحیفه نور، ج 20، صص 452-451).